GRANICE ŚWIATA – DZIEDZICTWO JĘZYKA

Zadanie dofinansowane ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego

o projekcie

o języku – w kulturze, tradycji, postrzeganiu świata.

Granice świata - dziedzictwo języka. Rozróżnienie czym jest gwara, dialekt i język narodowy.

O JĘZYKU

Język narodowy, dialekty, gwara… trochę się tu dzieje, więc warto dokonać pewnego uporządkowania.

Język narodowy

Definicja: Język uznany za oficjalny lub dominujący w danym kraju lub grupie narodowej. Co istotne, tym językiem komunikujemy się na poziomie ogólnonarodowym oraz używamy go w oficjalnych kontekstach – w administracji, edukacji, czy mediach.
Przykłady: język polski w Polsce.
Charakterystyka: Język narodowy ma ustalone zasady jeśli chodzi o gramatykę, ortografię i słownictwo, czyli jest standaryzowany

Dialekt

Definicja: Jest to regionalna odmiana języka, która ma swoje charakterystyczne cechy fonetyczne, leksykalne i morfologiczne. Dialekty mogą być rozumiane jako większe systemy językowe, które różnią się od języka standardowego, ale są z nim związane.
Zakres: Dialekty obejmują szerszy zakres geograficzny niż gwary i mogą obejmować kilka regionów lub społeczności. Z reguły zawierają w sobie kilka mniejszych gwar.
Przykład: Jednym z przykładów jest dialekt mazowiecki, ale wymienić należy także wielkopolski, małopolski i śląski.

Gwary

Definicja: Jest to bardzo lokalna odmiana języka, która jest częścią większego dialektu. Charakteryzuje się specyficznymi cechami językowymi, które są ograniczone do niewielkiej grupy społeczności.
Zakres: Gwara jest używana na względnie małym obszarze geograficznym,. Może to być jedna lub kilka sąsiadujących wsi lub miasto. Jest to więc lokalny wariant języka.
Przykład: W ramach dialektu mazowieckiego wyróżniamy gwarę warszawską. Dobrym przykładem jest także gwara radomska, czy miejscowości Podkońce (już w skali mikro), które występują w województwie mazowieckim, ale przynależą do dialektu małopolskiego.

Językowy Obraz Świata (JOŚ)

Jest to koncepcja w językoznawstwie i antropologii, która odnosi się do tego, jak język, którym się posługujemy, wpływa na nasze postrzeganie rzeczywistości i nasze myślenie. Według tej teorii, język nie jest jedynie narzędziem do opisu świata, ale także kształtuje sposób, w jaki ten świat rozumiemy i interpretujemy.

Kluczowe aspekty językowego obrazu świata:
1. Kategoryzacja rzeczywistości: Język dzieli świat na kategorie – różne w różnych kulturach.
2. Koncepcje kulturowe: W języku zakodowane są koncepcje i wartości charakterystyczne dla danej kultury. Na przykład, język polski ma wiele słów i wyrażeń związanych z religią i historią, co odzwierciedla polskie dziedzictwo kulturowe. Mamy więc tu do czynienia z pewną kontekstualnością języka.
3. Relatywizm językowy: Koncepcja ta zakłada możliwość zróżnicowanego postrzegania rzeczywistości, ponieważ ich języki różnią się w zakresie gramatyki i słownictwa. Jednym z głównych badaczy w Polsce, który wniósł istotny wkład w rozwój tej teorii, jest profesor Jerzy Bartmiński, który definiuje językowy obraz świata jako „językowo ukształtowaną interpretację rzeczywistości”. Bartmiński i inni badacze zwracają uwagę na to, jak język polski odzwierciedla specyficzne dla polskiej kultury wartości, normy i sposób myślenia. W polskim środowisku naukowym językowy obraz świata jest ważnym narzędziem do badania relacji między językiem, kulturą i tożsamością. Pozwala badaczom lepiej zrozumieć, jak język kształtuje myślenie, jak wpływa na postrzeganie historii, tradycji, dziedzictwa oraz współczesnych zjawisk społecznych i kulturowych. Jest to także narzędzie do analizy zmian w społeczeństwie, które mogą być odzwierciedlone w ewolucji języka.

Etnolingwistyka

Jest to interdyscyplinarna dziedzina nauki, która bada związki między językiem a kulturą, koncentrując się na tym, jak różne społeczności językowe postrzegają i rozumieją świat. Termin ten łączy w sobie elementy językoznawstwa, antropologii, etnologii i socjologii, a jego celem jest zrozumienie, w jaki sposób język odzwierciedla i kształtuje myślenie i kulturę danej grupy etnicznej czy społecznej.

To z etnolingwistyki wywodzi się koncepcja językowego obrazu świata.

Etnolingwistyka bada, jak różnice w językowym obrazie świata odzwierciedlają się w codziennym życiu, tradycjach, wierzeniach i wartościach danej społeczności.

Czas na małe podsumowanie – język narodowy to oficjalny język kraju, używany w komunikacji ogólnokrajowej. Dialekt to regionalna odmiana języka, używana przez mieszkańców większych regionów, która różni się od innych dialektów tego samego języka. Gwara to lokalna odmiana języka, jeszcze bardziej szczegółowa niż dialekt, używana na bardzo ograniczonym obszarze lub w małej społeczności. Dialekty i gwary mogą być postrzegane jako różne stopnie lokalnej różnorodności językowej w obrębie języka narodowego. Komunikacja polega na kodowaniu i dekodowaniu, czyli przekształcania myśli, idei i informacji na formę, która może być przekazana innym oraz przez nich zrozumiana. Co istotne, możemy mówić o różnych społecznościach językowych (!) , w ramach których funkcjonujący język może odmiennie obrazować świat, a więc i inaczej interpretować rzeczywistość.

————————————————

W województwie mazowieckim, podobnie jak w innych regionach Polski, można spotkać różnorodne gwary, które odzwierciedlają lokalne tradycje językowe oraz wpływy historyczne. Pomyli się jednak ten, kto zakłada, że w województwie mazowieckim funkcjonuje tylko dialekt mazowiecki.

Poniżej – główne dialekty i gwary województwa mazowieckiego.

Oto główne dialekty i gwary w tym regionie:

Dialekty i gwary w obrębie województwa mazowieckiego

Dialekt mazowiecki

Opis: Dialekt mazowiecki to główny dialekt używany na Mazowszu, obejmujący również województwo mazowieckie. Jest częścią szerszej grupy dialektów mazowieckich, które obejmują również wschodnią część Polski centralnej.
Cechy charakterystyczne:
- Mazurzenie: Wymowa „s,” „z,” „c,” „dz” zamiast „sz,” „ż,” „cz,” „dż,” np. „syja” zamiast „szyja.”
- Oboczność „a” i „o”: W niektórych przypadkach „o” jest wymawiane jako „a,” np. „hata” zamiast „chata.”
- Zanik samogłosek nosowych: W niektórych częściach występuje zanik samogłosek nosowych „ą” i „ę,” co może powodować, że wyrazy te są wymawiane bardziej jak „o” i „e.”

Gwara warszawska

Opis: Gwara warszawska to tradycyjna odmiana języka, która wykształciła się w Warszawie, szczególnie wśród mieszkańców przedwojennej stolicy.
Cechy charakterystyczne:
- Zapożyczenia z języka jidysz i rosyjskiego: W gwarze warszawskiej można znaleźć wiele zapożyczeń z języków mniejszości narodowych, które dawniej zamieszkiwały Warszawę, np. „szmal” (pieniądze) czy „melina” (nielegalne miejsce spotkań).
- Specyficzna intonacja: Gwara warszawska ma charakterystyczną melodię języka, która odróżnia ją od standardowej polszczyzny.
- Zmiana „ł” na „l”: Często w gwarze warszawskiej występuje miękkie „l” zamiast „ł,” np. „pselnik” zamiast „psełnik” (termin odnoszący się do przewodnika po kościołach).

Gwara kurpiowska

Opis: Gwara kurpiowska używana jest na Kurpiach, obszarze położonym na północnym Mazowszu, w regionie zwanym Puszczą Zieloną i Puszczą Białą.
Cechy charakterystyczne:
- Oboczność „e” i „a”: Charakterystyczna wymowa, gdzie „e” przechodzi w „a,” np. „darz” zamiast „drzewo.”
- Specyficzne końcówki fleksyjne: Odmienne końcówki fleksyjne w czasownikach i rzeczownikach, np. „jechwa” zamiast „jechała.”
- Zachowanie archaizmów: Wiele słów i wyrażeń, które w innych częściach Polski wyszły z użycia, np. „pocątek” zamiast „początek.”

Gwara łowicka

Opis: Choć Łowicz leży obecnie w województwie łódzkim, gwara łowicka miała wpływ na językowe formy używane na południowo-zachodnim Mazowszu.
Cechy charakterystyczne:
- Wymowa „ł” jako „w”: Zamiast „ł” wymawiane jest „w,” np. „dow” zamiast „dół.”
- Specyficzne końcówki: Często używane są niestandardowe końcówki fleksyjne, np. „ludzie” jako „ludziom” w dopełniaczu.

Gwara podlaska

Opis: W północno-wschodniej części województwa mazowieckiego, na pograniczu z województwem podlaskim, można spotkać wpływy gwary podlaskiej, która jest mieszanką wpływów białoruskich, litewskich i ukraińskich.
Cechy charakterystyczne:
- Współistnienie języków: Mieszanka języka polskiego z wpływami białoruskimi, rosyjskimi i ukraińskimi.
- Zapożyczenia i wpływy fonetyczne: Wymowa i słownictwo, które mogą różnić się od standardowego języka polskiego, np. wprowadzenie dodatkowych dźwięków lub uproszczenia w gramatyce.

Województwo mazowieckie, szczególnie jego południowa część, jest obszarem złożonym językowo, gdzie można zaobserwować wpływy zarówno dialektu mazowieckiego, jak i małopolskiego. Gwary takie jak radomska, opoczyńska i kozienicka świadczą o bogactwie językowym tego regionu i jego różnorodnych tradycjach kulturowych. Te językowe odmiany odzwierciedlają historię i tożsamość lokalnych społeczności, które przez wieki kształtowały swoje unikalne formy komunikacji. na granicy z województwem świętokrzyskim i lubelskim, można spotkać wpływy dialektu małopolskiego oraz związane z nim gwary. Oto uzupełnione informacje:

Dialekt małopolski

Opis: Dialekt małopolski jest jednym z głównych dialektów języka polskiego, charakterystycznym dla Małopolski, ale jego wpływy rozciągają się również na południowe części województwa mazowieckiego, szczególnie w powiatach przysuskim, kozienickim i radomskim.
Cechy charakterystyczne:
- Rozróżnienie „e” i „a” po spółgłoskach miękkich: Wymowa „e” jako „a” w niektórych przypadkach, np. „psań” zamiast „psiań.”
- Zmiękczenia spółgłosek: Typowe jest zmiękczanie spółgłosek „k,” „g,” np. „kiełbasa” zamiast „kielbasa.”
- Akcent paroksytoniczny: W niektórych formach słownych występuje akcent na przedostatniej sylabie, co różni się od standardowego akcentu w języku polskim.

Gwara radomska

Opis: Gwara radomska jest lokalną odmianą języka, która należy do dialektu małopolskiego i jest używana w regionie Radomia oraz okolicznych powiatach. Jest ona szczególnie ciekawa z uwagi na swoje położenie na granicy wpływów mazowieckich i małopolskich.
Cechy charakterystyczne:
- Zachowanie archaicznych form gramatycznych: Używanie form gramatycznych, które w standardowym języku polskim są już rzadko spotykane, np. „szykowny” zamiast „elegancki.”
- Regionalne słownictwo: Występują lokalne określenia, takie jak „parzybroda” (rodzaj kapuśniaku) czy „fuszerka” (słaba praca).
- Mazurzenie: Podobnie jak w innych częściach dialektu małopolskiego, występuje mazurzenie, czyli zamiana „sz” na „s,” „ż” na „z,” np. „syja” zamiast „szyja.”

Gwara opoczyńska

Opis: Gwara opoczyńska, choć bardziej charakterystyczna dla województwa łódzkiego, jest obecna również w południowo-zachodnich rejonach województwa mazowieckiego, na przykład w okolicach Opoczna i Drzewicy.
Cechy charakterystyczne:
- Oboczność „o” i „u”: Częste występowanie „u” zamiast „o,” np. „kulik” zamiast „kolik” (kołek).
- Specyficzne zmiękczenia: Używanie miękkiego „ś,” „ź” przed „e,” np. „siele” zamiast „siedle.”
- Wyraźne wpływy kulturowe: W gwarze opoczyńskiej znajdziemy wiele elementów związanych z lokalnymi tradycjami, szczególnie muzyką i tańcami ludowymi.

Gwara kozienicka

Opis: Gwara kozienicka jest używana w okolicach Kozienic i Radomia, gdzie występuje mieszanka wpływów dialektu małopolskiego i mazowieckiego.
Cechy charakterystyczne:
- Silne mazurzenie: Bardzo silne mazurzenie, czyli zamiana dźwięków „sz” na „s,” „cz” na „c” itd.
- Lokalne zwroty i idiomy: Zawiera wiele lokalnych zwrotów i idiomów, np. „zawdy” (zawsze) lub „poterka” (plotka).
- Oszczędność w mowie: Często spotykana jest tendencja do skracania wyrażeń i upraszczania form, np. „jedźmy” zamiast „jedziemy.

O PROJEKCIE

Potrzeba

Cel

Efekty i monitoring

Gwara to nośnik kultury, której wytwory są opisywane właśnie w języku. Globalizacja nie sprzyja różnorodności, zwłaszcza zakorzenionej w regionalizmie. Gwary i dialekty zanikają tam, gdzie nie ma woli zachowania ciągłości lub występują w pejoratywnym kontekście. Tam gdzie są cenione, pozytywnie wartościowane, stanowią podstawowy wyznacznik tożsamości regionalnej i pozwalają na identyfikowanie się ze społecznością i przynależność „do swoich”.

Znajomość gwary i dialektów prowadzi do lepszego zrozumienia historii danego regionu oraz kształtowania świadomości regionalnej. Przekłada się także na więzi – lokalne, ale i rodzinne, bo przecież niektóre określenia funkcjonują w rodzinach dzięki przekazywaniu ich z pokolenia na pokolenie. Warto pielęgnować tę odmienność językową występująca w gwarze i dialekcie. Taki jest też nasz cel

W ramach zadania opracowano plansze i scenariusze edukacyjne. Nagrany został także podcast tematyczny. Opracowano grę promującą gwary i dialekty regionu. Materiały są załączane wg. kolejności ich wytwarzania.

Produkty

Podcast

przez Fundacja Nova Perspektywa Rozmowa z Mariolą Kruk, autorką książki "Nase godanie. Język Podkońc i okolic"

Bibliografia

Bartmiński, J. (1990). Językowy obraz świata. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Bartmiński, J. (2006). Językowe podstawy obrazu świata. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Bartmiński, J. (Ed.). (1993). Encyklopedia kultury polskiej XX wieku: Współczesny język polski. Wrocław: Wiedza o Kulturze.
Bartmiński, J. (2012). Aspects of cognitive ethnolinguistics. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Burszta, W. J. (1997). Język a kultura: Podstawy socjolingwistyki i antropologii języka. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Burszta, W. J., & Tokarski, J. (1987). Antropologia języka. Podstawowe pojęcia i problemy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Karaś, H. (2006). Polskie dialekty i gwary: Wybrane zagadnienia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kucała, M. (2003). Dialektologia polska. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Nitsch, K. (1956). Dialekty polskie. Odbitka z Encyklopedii powszechnej PWN. Warszawa: PWN.
Tokarski, J. (1984). Język a kultura. Zagadnienia etnolingwistyczne. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Tokarski, R. (1999). Słownik polskich symboli ludowych. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Urbańczyk, S. (1991). Polskie dialekty i gwary. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wierzbicka, A. (1997). Język, kultura i znaczenie: Rozważania na temat różnych kultur i języków. Warszawa: PWN.
Wierzbicka, A. (1999). Język – umysł – kultura: Wybór pism. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zaręba, A. (1967). Słownik polskich symboli ludowych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.